“Gebrek aan geld en voedsel kaapt een deel van het menselijk denkvermogen”. Dit is in één zin dé les van het boek schaarste. Deze les van Harvard-econoom Sendhil Mullainathan en Princeton-psycholoog Eldar Shafir heeft ingrijpende gevolgen voor onderwerpen als armoedebestrijding, schuldhulpverlening, en werkloosheid.
Een gevoel van gebrek heeft sterk invloed op het gedrag van mensen. Het maakt hierbij niet veel uit waar een gebrek aan is. Tijd, geld, eten, sociale contacten kunnen bij gevoel van schaarste allemaal zorgen voor ‘schaarstementaliteit’. Deze mentaliteit kan voordelen bieden in de vorm van focus en/of productiviteit. Bij gevoel van tijdsgebrek is men, in de nog beschikbare tijd, veelal erg productief. Bekend fenomeen zijn de studenten die de nacht voor een deadline even productief zijn als in de weken daarvoor. De “schaarstementaliteit” brengt echter grotere nadelen met zich mee. Schaarste legt namelijk flink beslag op het denkvermogen van mensen. De auteurs beschrijven dit als beperking van de cognitieve bandbreedte. Vergelijkbaar met een snelle computer waarbij zware programma’s op de achtergrond draaien. De computer wordt hierdoor langzaam en loopt soms vast. Uit onderzoek van de auteurs wordt duidelijk hoeveel beslag schaarste kan leggen op het denkvermogen; het IQ kan (tijdelijk) zo’n 13 punten verliezen. Dit is te vergelijken met een nacht niet slapen of verslaafd zijn aan alcohol. Mensen die schaarste ervaren komen in de overlevingsmodus. Zij richten zich op het directe gebrek dat zij ervaren waardoor het langetermijndenken verdwijnt.
De inzichten rondom ‘schaarstementaliteit’ bieden handvatten voor de praktijk. Bijvoorbeeld: traditionele cursussen voor uitkeringsontvangers werken volgens de auteurs niet. De deelnemers aan deze cursussen hebben er te weinig bandbreedte voor. Ze nemen de stof van de cursus daardoor niet op. Wat werkt dan wel? Een programma waarmee bandbreedte kan worden vrijgemaakt. Bijvoorbeeld hulp bij het invullen van formulieren of hulp bij het zoeken van vacatures. Het mooie hierbij is volgens de auteurs dat de positieve gevolgen verder reiken dan het oorspronkelijke doel – uitstroom naar werk. Als uitkeringsontvangers meer bandbreedte krijgen heeft dit ook positief effect op hun gezondheid, sociale contacten, zelfbeeld etc.
Dat het boek ‘Schaarste’ de visie op thema’s in het sociale domein verandert merk ik tijdens congressen en bijeenkomsten. Overal hoor ik de lessen uit dit boek terug. Veelal wordt hierbij expliciet verwezen naar dit boek. Concluderend: ben je geïnteresseerd en/of werkzaam in het sociale domein, dan moet mijn inziens dit boek bovenaan je leeslijst staan.